Οκταγωνικά κτίρια και καθαρμοί

Γνωστά τα οκτάγωνα του Iουστινιανού  του ναού των Αγίων Σέργιου και Bάκχου. Η Εκκλησία των Αγιων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε από τον Ιουστινιανό, πιθανότατα στο 527 μ.Χ.


Η εκκλησία έγινε γνωστή ως «Μικρή Αγία Σοφία», επειδή οι γενικές αρχές του κτιρίου ήταν  ίδιες με αυτές της Αγίας Σοφίας. Ο καθεδρικός ναός μετατράπηκε σε τζαμί μεταξύ 1506 και 1512. Η κάτοψη βασίστηκε σε οκτάγωνο. Το κτίριο ιδρύθηκε σε μια περαιτέρω ανάδειξη αυτού του τύπου του σχεδίου ξεκινώντας από τη Συρία και την Παλαιστίνη και φτάνοντας στα δυτικά στο ναός της  Ραβέννα. Η χριστιανική αρχιτεκτονική στη Δυτική Ευρώπη ήταν έτοιμη να υιοθετήσει το οκταγωνικό σχέδιο στους ναούς της  και τα βαπτιστήρια

και ο Άγιος Iωάννης ο Πρόδρομος στο Έβδομον της Kωνσταντινουπόλεως- εντελώς κατεστραμμένος σήμερα-

ο  Άγιος Bιτάλιος στην Pαβέννα
  Η Εκκλησία του Αγίου Βιτάλιου της Ραβέννας (Ιταλία) έχει ένα διπλό οκταγωνικό σχέδιο με ένα εσωτερικό και εξωτερικό κέλυφος. Η διάμετρος του τρούλου είναι δεκαεπτά μέτρα και ύψος τριάντα μέτρων. Η εκκλησία έγινε, κάπου διακόσιες πενήντα χρόνια αργότερα. 

'Εχουμε και το Xρυσό Oκτάγωνο της Aντιοχείας, κτίσμα του Mεγάλου Kωνσταντίνου (327-341).-Οκτάγωνο ή Οκταγωνική Εκκλησία λόγω της κάτοψής της. Είναι γνωστή επίσης ως Μεγάλη Εκκλησία πιθανόν λόγω του μεγέθους της και του ύψους του τρούλου της ή λόγω του ότι αποτελούσε μάλλον την κύρια εκκλησία της πόλης η συναντούμε και με την ονομασία Χρυσή Εκκλησία ή Χρυσό Οκτάγωνο λόγω της επιχρυσωμένης στέγης της 

Oι αμιγώς οκταγωνικοί παλαιοχριστιανικοί ναοί της Mικράς Aσίας είναι πολύ λίγοι. Σημαντικότερος ίσως είναι ο ναός της Λιοντοπόλεως στην Λυκαονία, διαμέτρου CA. 11,00 μέτρων, που σώθηκε μέχρι το ύψος των παραθύρων του. Η μία από τις πλευρές του οκταγωνικού περιγράμματος καταλαμβάνεται από την ημικυκλική κόγχη του Iερού, που προέχει, ενώ στο εσωτερικό υπάρχει οκταγωνική κιονοστοιχία οκτώ κιόνων, παράλληλη με τις εξωτερικές πλευρές^· η στέγαση του μνημείου παραμένει υποθετική. 

Άλλα γνωστά βαπτιστήρια
Στη Γαλλία βρίσκουμε τρία τέτοια οκτάγωνα βαπτιστήρια (Αιξ-αν-Προβάνς,

 Ριέ (Riez), και Φρεζύς), τα οποία διαθέτουν θόλο επί στηλών -μία ανατολίτικη επιρροή που βρίσκει αντιστοιχία στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου στην Έζρα της Συρίας κλπ
Αποτελούμενο από δύο οκτάγωνα σε τετράγωνη βάση. Μια ελληνική επιγραφή στο υπέρθυρο της κύριας εισόδου δείχνει ότι η εκκλησία βρίσκεται στη θέση προγενέστερου ειδωλολατρικού ναού.

H επιγραφή αυτή έχει  ως εξής:
«Αυτός ο χώρος έχει γίνει οίκος του Θεού που (κάποτε) ήταν κατοικία των δαιμόνων. Εδώ (που κάποτε έκαναν) θυσίες στα είδωλα, τώρα (υπάρχουν) οι χορωδίες των αγγέλων, και εδώ όπου ο τόπος προκαλούσε την οργή του Θεού, τώρα ο Θεός είναι εξευμενισμένος


Και τα τρία παραπάνω βαπτιστήρια τα οποία διαθέτουν θόλο επί στηλών -μία ανατολίτικη επιρροή που βρίσκει αντιστοιχία στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου στην Έζρα της Συρίας. 

Το Δέντρο της Ζωής απεικονίζεται μεταξύ των ανάγλυφα του βαπτιστηρίου Πάρμα φέρει ρόδια για τους καρπούς της,  και ένα ρόδι, σύμφωνα με μια παράδοση σχετίζεται με τον καρπός που προσφέρθηκε στην Εύα και τον Αδάμ.
 
Το οκταγωνικό παρεκκλήσι του Καρλομάγνου ήταν ένα αντίγραφο του Αγίου Βιτάλιου της Ραβέννας (547 μ.Χ.). Η  Εκκλησία ήταν, με τη σειρά της, εμπνευσμένη από τη βυζαντινή αρχιτεκτονική και ιδίως από την Εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη, χτισμένο γύρω από 528 μ.Χ.

Αναφέρομαι μόνο επιγραμματικά σε κάποιους μεγάλους ναούς καθώς υπάρχει μια σειρά άλλων ναών και βαπτιστηρίων, ανά την Ευρώπη, που σίγουρα δεν ενδιαφέρουν παρά μόνο τους φοιτητές της αρχιτεκτονικής ή τους αρχιτέκτονες.  

Σε κάθε εορτασμό - ας μην ξεχνούμε - ότι οι καθαρμοί ήταν πάντοτε στο επίκεντρο της θρησκείας. Από τα πανάρχαια χρόνια ο καθαρμός με νερό –κυρίως πόσιμο- και σε αρκετές περιπτώσεις θαλασσινό, προηγείται κάθε άλλου μέσου, όταν δεν αποτελεί το μόνο μέσο ή την αυτοδύναμη πράξη μέσα στη ιερουργία.

Οι καθαρμοί επιβάλλονται πριν από τις σπονδές, τις θυσίες, τη μύηση, την χρησμοδότηση, ακόμα και πριν την προσευχή. Πριν δηλαδή οποιαδήποτε επαφή με το ιερό και το θείο. Επιβάλλεται ακόμη και μετά από  φόνο, αλλά και σε περιπτώσεις παραφροσύνης, σεξουαλικής επαφής, πριν από το γάμο ή ακόμα και στον θάνατο…

Μέσο καθαρισμού είναι το νερό, το θυμίαμα, η φωτιά, το αίμα, το χώμα (μείγμα πίτουρων και πηλού) το κάνιστρο των δημητριακών με παλινδρομική κίνηση πάνω από το κεφάλι του μυημένου, ή η ρίψη στη θάλασσα. Και περιπτώσεις τέτοιες έχουμε ουκ ολίγες στην ελληνική μυθολογία.

Ο καθαρισμός περιλαμβάνει καθαρισμό και των τεσσάρων στοιχείων, αέρος, γής, φωτιάς, νερού κλπ..

Ακόμα και σήμερα οι αναφορές κυριαρχούν στην καθαριότητα, στο λούσιμο και στο πλύσιμο των χεριών. Σε όλους, σχεδόν, τους λατρευτικούς χώρους υπάρχουν βρύσες, ή υδρίες στην περιοχή του ιερού, άλλες θεωρούνται ότι φέρουν  και αγίασμα.

Στους μύθους ακόμα και το πρώτο λουτρό του ανθρώπου, αφορά όχι μόνο στη φυσική καθαριότητα, αλλά αποτελεί και «τον πρώτο θρησκευτικό καθαρμό του».

Σε άλλες βέβαια περιπτώσεις, το πρώτο αυτό λουτρό αποτελεί πραγματικά μια «τελετουργία διάβασης» στο δικαίωμα στη ζωή και στην κοινωνική ένταξη των παιδιών, καθώς με αυτό δοκιμάζεται η υγεία των νεογέννητων και η παραμονή τους στη ζωή. Ας πούμε στην Σπάρτη π.χ. το πρώτο λουτρό γινόταν με κρασί· από την αντίδραση του παιδιού σε αυτό κρινόταν αν θα παρέμενε στη ζωή ή αν θα ριχνόταν στους αποθέτας του Ταΰγετου.

Το λουτρό αφορά ακόμη και τη γονιμότητα, αν λάβει κανείς υπόψη του και τις αντιλήψεις για τη σημασία του νερού στην καρποφορία, όχι μόνο των σπόρων, ή των φυτών.

Δεν θ΄ αναφερθώ, αναλυτικά, ούτε στα γαμήλια έθιμα των καθαρμών, ούτε στις τελετές καθαρμών, των Θεών και των Θεαινών, ούτε στις τελετές καθαρμού των ξόανων και των λατρευτικών αγαλμάτων στα ιερά και στους ναούς.

Κάποιες περιπτώσεις που ήδη μας έχουν απασχολήσει αυτή της Δήμητρας, που ως μια εκ των κύριων θεοτήτων της βλάστησης, μετά την ανεπιθύμητη «επαφή» της με τον Ποσειδώνα λούζεται στα νερά του Λάδωνα για να καθαρθεί από το μίασμα  και για να καταπραΰνει την οργή της.  Εκεί θα λάβει και το προσωνύμιο Λουσία.

Η περίπτωση της Ινούς -θεότητας που εκλαμβάνεται ως θαλασσινή, καταρχάς όμως θεότητα της βλάστησης- η οποία, σε κατάσταση μανίας, έπεσε στη θάλασσα με τον γιο της Μελικέρτη και μετονομάστηκε σε Λευκοθέα. Δες σχετικά κείμενα (Περι Λευκοθέας )

Η Λευκοθέα λοιπόν είναι μια από τις ερωμένες του Ποσειδώνα/Ενάλιου Δία /Πατέρα που σμίγει μαζί του και ως Αλία. Πέφτοντας στην θάλασσα  μετονομάζετε σε Λευκοθέα και λαμβάνει την αθανασία από τους ντόπιους, όπως και η Σεμέλη που μέσω της αθανασίας και εκείνη μετονομάζεται σε Θυ(ε)ώνη.

Αλλά και της Ήρας, από την άλλη, η οποία πριν από την ένωσή της με τον Δία στα βουνά της Ίδης, το σώμα της  με αμβροσίαν όμορφα καθάρισε και αλείφθηκε με  λάδι άφθαρτο γλυκύτατο με μύρα ευωδιασμένο. Στο Ηραίον κοντά στις Μυκήνες υπάρχει ρυάκι που λέγεται Ελευθέριον που τα νάματά του χρησιμοποιούν οι ιέρειες για καθαρτικές τελετές και για όσες θυσίες είναι απόρρητες. Για την ίδια θεά ο Παυσανίας παραδίδει τα εξής: Η Ναυπλία διαθέτει και λιμάνι καθώς και μια πηγή που λέγεται Κάναθος. Λένε οι Αργείοι πως η Ήρα ύστερα από ένα λουτρό σε αυτήν κάθε χρόνο ξαναγίνεται παρθένος. Αυτό είναι ένα απόρρητο βέβαια που το λένε σε μυστική ιεροτελεστία προς τιμήν της Ήρας. Η Σάμος, όπου ήδη κατά το 800 π.Χ. οικοδομήθηκε κοντά στον βωμό ο μεγάλος ναός της Ήρας, ονομαζόταν Παρθενίη και ο ποταμός Ίμβρασος κοντά στο Ιερό Παρθένιος , ενώ στην Ερμιόνη ετιμάτο η Ήρα Παρθένος. (Ἀφροδίτην νομίζει τὴν Δάειραν καὶ τὴν αὐτὴν τῇΔήμητρι λέγει).

Στους Θεούς αλλά και στους μυημένους θνητούς βλέπουμε ότι πολλές φορές οι καθαρμοί φέρουν και την αναγέννηση που θα σηματοδοτήσει και την νέα ζωή, νέα αρχή του αναγεννώμενου ή μυημένου πλέον θνητού. Ταυτόχρονα η αλλαγή συνδυάζεται και με την ονοματοδοσία και  την αποδοχή νέου ονόματος και κατά συνέπεια και νέας ζωής τύχης, μοίρας καθώς το νέο όνομα φέρει μέσα του και νέες ιδιότητες και νέες προοπτικές τύχης, ζωής. 

Αρχικά το ανθρωπωνύμιο ήταν ένα όνομα ή ένας προσδιορισμός με λεξική σημασία: δηλώνει, δηλαδή, κάποια ιδιότητα, κάποιο χαρακτηριστικό κλπ κατά το πρώτο φωτοδυναμικό ή  Λογοδυναμικού Αξιώματος του 2ου Νόμου της Θεωρίας περί Παλαιοελληνικής Γλώσσης, σύμφωνα με το οποίο: «Καθένας είναι υποχρεωμένος (εξαναγκασμένος), απ' την ελληνοπαγή καμπυλότητα του χωροχρόνου να εφεύρη, δημιουργήση ή κατασκευάση αυτό, που δηλώνει το όνομά του στην Ελληνική Γλώσσα» κατά τον Παύλο Κυράγγελο.

συνεχίζεται 

Οκταέδρα ιερά κτίσματα και βαπτιστήρια

Το οκτάρι ως αριθμός γίνεται οκτάστερο ως απεικόνιση στο επίπεδο και στην αρχιτεκτονική αποκτά κτίσμα γύρω από την περιφέρειά του οκτάπλευρου  και μετατρέπετε  σε οκτάγωνο κτίσμα. 

Στην αρχαία Ελλάδα τώρα, αν ξεκινήσουμε από το κέντρο του Παρθενώνα και ενώσουμε κάποια σημεία, όπως το Θησείο, την Πνύκα, τη βάση του Φιλοπάππου και το κέντρο του ναού του Ολυμπίου Διός, θα σχηματιστεί ένα οκτάγωνο, του οποίου η κάθε γωνία θα είναι ακριβώς ίση με το μήκος του Παρθενώνα επί επτά.

Αργότερα συνήθως τα ιερά κτίρια, εκκλησίες και τζαμιά έχουν ως κάτοψη και σχέδιο το οκτάγωνο και το οκτάπλευρο και μάλιστα σε περιβόλους εκτός των εκκλησιών πολλές φορές βρίσκονται και οκτάπλευρα  βαπτιστήρια.

 

Μερικά παραδείγματα : Στο Ισλάμ, ας πούμε, λέγεται ότι οκτώ άγγελοι φέρουν το θρόνο του Θεού. Πολλά τζαμιά έχουν ένα σχέδιο με βάση τον αριθμό 8, συμπεριλαμβανομένης και του τζαμιού της Αλ-Ακσά καθώς και το θόλο του  βράχου, που βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ - στην υποτιθέμενη περιοχή όπου λέγετε ότι βρισκόταν ο ναός του Σολομώντα. 

Στην Ισπανία και την χώρα των Βάσκων για παράδειγμα, η Εκκλησία του Νοσοκομείου Αγίου Βλάσιου,  έχει θόλο αποτελούμενο από οκτώ μέρη, καθώς επίσης και ο καθεδρικός ναός της Άγιας Μαρίας Ste-Croix Sainte-Marie Oloron, στην Γαλλία. Λέγεται δε ότι τα κτίρια αυτά βρίσκονται υπό την επιρροή ισλαμικής αρχιτεκτονικής.

 

Οι Ναΐτες χτίζουν επίσης οκταγωνικές εκκλησίες. Πηγές αναφέρουν ότι ίσως ήταν εμπνευσμένα από το Θόλο του Βράχου, που πίστευαν ότι το σχέδιο συνάδει με εκείνο του ναού του Σολομώντα.

 

-Η ιδανική πόλη του Φιλάρετου ( Filarete)

Ο Antonio Di Pietro Averlino επίσης γνωστός κι ως «Averulino», γνωστό και ως Filarete- από το ελληνικό Φιλάρετος –  φτιάχνει κατά την Αναγέννηση, τα σχέδια της ιδανικής πόλης του βασισμένος στο  οκτάγωνο. Θεωρεί ότι το σχήμα του σταυρού των οκτώ σημείων δίνετε ως το ιδανικό σχέδιο της  πόλης Sforzinda- μιας πόλης που την ονειρεύτηκε ο Francesco Sforza, τότε Δούκας του Μιλάνου. Μια πόλη που η βασική διάταξη της αποτελείται από ένα αστέρι οκτώ σημείων, που δημιουργήθηκε από υπέρθεση δύο τετράγωνων, έτσι ώστε όλες οι γωνίες να έχουν ίση απόσταση. 

 

Αυτό το σχήμα στη συνέχεια βρίσκεται χαραγμένο μέσα σε μια τέλεια κυκλική τάφρο. Αυτό το σχήμα είναι εικονογραφικό και πιθανώς συνδέεται με το ενδιαφέρον του Φιλάρετου  στη μαγεία και την αστρολογία. Συνεπής στις έννοιες του δέκατου πέμπτου αιώνα, σχετικά με το προστατευτική δύναμη της γεωμετρίας και την κρίσιμη σημασία της αστρολογίας, ο Φιλάρετος παρέχει, εκτός από συμβουλές σχετικά με τα υλικά, την κατασκευή, και τις οχυρώσεις, και σημειώσεις σχετικά με το πώς μπορούν να εξευμενίσουν και να επιφέρουν την ουράνια αρμονία μέσα στην πόλη Sforzinda.

  -Φρούρια του Vauban στην Γαλλία, με την επωνυμία Οχυρώσεις του Βωμπάν αναφέρεται μια σειρά από δώδεκα ομάδες οχυρών κτισμάτων και τοποθεσιών, τις οποίες δημιούργησε ο Γάλλος στρατιωτικός μηχανικός του Λουδοβίκου 14ου Σεμπαστιέν Βωμπάν (Sébastien Le Prestre de Vauban, 1633-1707) περιμετρικά κατά μήκος των δυτικών, βορείων και ανατολικών ορίων της Γαλλίας. Η σειρά περιλαμβάνει μικρές πόλεις που κτίστηκαν εξ αρχής από τον Βωμπάν, οχυρά, περιαστικά τείχη με προμαχώνες και πύργους με προμαχώνες. Περιλαμβάνονται επίσης φρούρια επί ορεινών περιοχών, παραθαλάσσια φρούρια, μια ορεινή θέση πυροβολικού και δύο ορεινές θέσεις επικοινωνιών. Η σειρά θεωρείται ως το αποκορύφωμα των οχυρωματικών κατασκευών και είναι τυπική της στρατιωτικής αρχιτεκτονικής της Δύσης.

Επίσης, σημειώστε ότι για τον Βωμπάν  τα Οκτάγωνα κτίσματα ήταν μια από τις πιο επιτυχημένες μορφές  των οχυρών τα όποια επιτρέπεται να προσφέρουν μέγιστη καλυψη αλλα και την ελάχιστη δυνατή επαφή στα εχθρικά πυρά.

 

Στο χριστιανισμό τώρα το Άστρο της Βηθλεέμ που καθοδήγησε τους Μάγους, εμφανίζεται  συνήθως ως οκτάκτινο αστέρι στην ιερή τέχνη. Ως εκ τούτου, γίνεται το σύμβολο της λύτρωσης και της Γεννήσεως του Χριστού φέρνει στους ανθρώπους.

 

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην τράπουλα ταρώ η κάρτα με το νούμερο 17 δείχνει το αστέρι στην κορυφή του κεφαλιού ενός νεαρού κοριτσιού, άλλοτε δε παρουσιάζει  αστρολόγο σοφό άνδρα που εξερευνά  τ΄ αστέρια.

Μερικές φορές, το οκτάκτινο  αστέρι αντιπροσωπεύει τον ένδοξο και αναστημένο Χριστό.

 

Τ’ οκτακτινο αστέρι σχετίζεται επίσης με το χριστιανικό συμβολισμό του αριθμού οκτώ: έτσι, για τους Πατέρες, μετά τις επτά ημέρες της δημιουργίας, υπήρχε μια όγδοη ημέρα που συμβόλιζε την κρίση και την επιστροφή του Χριστού στο τέλος του χρόνο. Στο πλαίσιο αυτό, το 8 συμβολίζει το μελλοντικό πεπρωμένο της ανθρωπότητας.   

 Αξίζει επίσης να σημειωθεί, σε αυτό το πνεύμα, οι κολυμβήθρες είναι συχνά οκταγωνικές,  συμβολίζουν τη γέννηση του "νέου Αδάμ"

Η οκταγωνική δομή  γενικότερα  έχει μια σημαντική συμβολική σημασία έτσι όπως φτάνει στις μέρες μας, το οκτάγωνο συμβολίζει τις έξι ημέρες της δημιουργίας, την έβδομη της ανάπαυσης και την 8η μέρα, της αναγέννησης μέσα από το μυστήριο της Βάπτισης.

Πχ. Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας μιας και είναι επίκαιρο λόγω του Νταν Μπράουν και του Ιnferno.  

Battistero di San Giovanni, Firenze είναι ναός, τύπου βασιλικής και βρίσκεται ανάμεσα από την πλατεία Duomo και την πλατεία San Giovanni, στη Φλωρεντία της Ιταλίας. Χτίστηκε μεταξύ του 1059 και 1128 και είναι ένα από τα παλαιότερα κτίρια της πόλης. Κατά τον Μεσαίωνα, πίστευαν ότι ήταν ένας ναός αφιερωμένος στον Άρη, το οποίο στη συνέχεια μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία αφιερωμένη στον Ιωάννη τον Βαπτιστή γύρω από περίπου 310.

 Η υπόθεση αυτή δεν έχει επιβεβαιωθεί ιστορικά, αλλά είναι βέβαιο ότι το "Bel San Giovanni», όπως την αποκάλεσε ο Δάντης στην Κόλαση, είναι πολύ αγαπητός στις καρδιές των Φλωρεντίνων. Ο Άγιος Ιωάννης είναι ο πολιούχος της πόλης -εορτάζεται στις 24 Ιουνίου.


Έχει οκτάγωνο σχήμα, είναι Ρομανικού ρυθμού με Φλωρεντιανό στυλ και είναι από τα λίγα δείγματα Ρομανικού ρυθμού στην Ιταλία. Σχεδιάστηκε έτσι ώστε να αποτελεί τη γήινη εικόνα μιας υψηλότερης, θεϊκής πραγματικότητας, για αυτό και διακατέχεται από απόλυτες, ευθείες γραμμές. Το κτίριο έχει μια χαρακτηριστική οκταγωνικό διάταξη, και είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο για την μεγαλοπρέπεια των τριών σκαλιστών χάλκινων πυλών του που βρίσκονται τοποθετημένες σύμφωνα με τα σημεία του ορίζοντα, ενώ τα γλυπτά που τις στολίζουν αφηγούνται την ιστορία της ανθρωπότητας και της λύτρωσης.
Η κεντρική πόρτα έχει σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη, ενώ η νότια πόρτα αφηγείται την ιστορία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ενώ τέλος, η βόρεια πόρτα αφηγείται την ιστορία του Χριστού. Ονομάζονται Πύλες του Παραδείσου από τον  Michelangelo, που εκστασιάστηκε μόλις τις είδε, και από τότε έτσι τις γνωρίζουν όλοι. 

Το Βαπτιστήριο έχει ένα συμπαγές οκταγωνικό σχήμα που κρύβει ένα πολύ παλιό συμβολική αναφορά: το οκτάγωνο στην πρώιμη χριστιανική παράδοση είναι η όγδοη μέρα, όταν ο Χριστός αναστήθηκε και άρχισε να ζει για πάντα. Αυτή είναι μια σαφής αναφορά στην ιεροτελεστία του βαπτίσματος.
Το όμορφο εσωτερικό του Βαπτιστήριο είναι ένα σεντούκι του θησαυρού των συμβόλων και των μυστηρίων.

Παρακάτω μπορείτε να δείτε και το ελληνικό βαπτιστήριο, στο σημείο του Ιορδάνη ποταμού,  που λέγεται ότι βαπτίσθηκε ο Ιησούς.

Θά υπενθυμίσω τέλος, τό οκταδικό σύμβολον των πρώτων Χριστιανών στις ρωμαϊκές κατακόμβες που από την εποχής του Κωνσταντίνου έγινε τό Λάβαρον καί τέλος τό Χρίσμα τής Χριστιανοσύνης  (σχημ. 8) !!!

συνεχίζεται...