Γοργόνια πεδία Κισθήνης

Σ΄ένα ορφικό ύμνο όπου τον κυκεώνα προσφέρει η Βαβώ αντί για την Ιάμβη, το δοχείο ονομάζεται άγγος, που σημαίνει γενικά «δοχείο» ή «κούπα» και ενδέχεται να μην προοριζόταν αποκλειστικά για αυτήν την τελετή. Η λέξη προσδιορίζεται από επίθετο που δηλώνει την μεταλλική του κατασκευή, αν και αυτά που συνηθίζονται είναι φτιαγμένα από όστρακο/πηλό…

Orion Gramm., Etymologicum Alphabetic letter alpha, page 14, line 18

<Ἄγγος>· ἄγω τὸ φέρω, ἄγος, καὶ πλεονασμῷ τοῦ <γ> ἄγγος, ἐν ᾧ τὶς ἄγεται.

Hesychius Lexicogr., Lexicon (Π – Ω)
Alphabetic letter sigma, entry 1569, line 1
                                                   
<σπυρίς>· τὸ τῶν πυρῶν ἄγγος

Όπως φαίνεται όμως από την Καρυάτιδα της Ελευσίνας, το δοχείο ήταν ένα κομψό κύπελλο με δύο χειρολαβές που στηριζόταν σ΄ένα πόδι και ειχε κάλυμα ή καπάκι. Μερικές φορές οι χειρολαβές έπλεκαν στάχυα από σιτηρά, σαν να ήθελαν δείξουν ότι το ποτό ήταν ρόφημα από κριθάρι, και συγκρατούσαν στη θέση του το καπάκι με λιγο σκοινί ή κορδέλα, προφανώς για περισσότερη ασφάλεια, όπως και στον πίνακα της Νίννιον που βρέθηκε στην Ελευσίνα. Ισως ο κάθε μύστης έφερε το δικό του σκεύος το οποίο φυλούσε αργότερα ως ενθύμημα της εμπειρίας του, ή ακόμα να τα έθεταν ως αναμνηστικά κατά την κηδεία του μύστη…

     Athenaeus Soph., Deipnosophistae
Book 11, Kaibel paragraph 52, line 1

   ΚΕΡΝΟΣ ἀγγεῖον κεραμεοῦν, ἔχον ἐν αὑτῷ πολ-

λοὺς κοτυλίσκους κεκολλημένους, ἐν οἷς, φησίν, μή-

κωνες λευκοί, πυροί, κριθαί, πισοί, λάθυροι, ὦχροι,

φακοί. ὁ δὲ βαστάσας αὐτὸ οἷον λικνοφορήσας τού-

των γεύεται, ὡς ἱστορεῖ Ἀμμώνιος ἐν γʹ περὶ Βωμῶν

καὶ Θυσιῶν.  

 

Hesychius Lexicogr., Lexicon (Α – Ο)
Alphabetic letter kappa, entry 2349, line 1

<κέρνεα>· τὰ τῇ Μητρὶ τῶν θεῶν ἐπιθυόμενα

<κέρνος>· στεφανίς. ἀγγεῖα κεραμεᾶ

<κερνοφόρος>· ὁ τὰς θυσίας ἄγων

 Κέρνος ή  το αρτοφόριο

Η προετοιμασία του ποτού αποτελούσε μέρος της τελετής και γινόταν μετά την είσοδο των μυστών στην αίθουσα μύησης . Εκεί, χρησιμοποιούσαν κι ένα άλλο δοχείο τον κέρνο . Το σχήμα και ο συμβολισμός του μας βοηθούν να συλλάβουμε το νόημα τελετουργίας και του ποτού. Η ονομασία του δείχνει να προέρχεται από την ν προ-ελληνική εποχή και χρησίμευε για τη λατρεία της θεάς Ρέας, της μητέρας του Δία. Πιθανότατα πρόκειται για το ίδιο  δοχείο με τον κέρχνο, που λεγόταν έτσι λόγω της κατασκευής του από ανάγλυφο μέταλλο με «τραχιά» επιφάνεια. Στη γλώσσα προέλευσής του, ο κέρνος σήμαινε  πολύ απλά «σπυρί δημητριακών». Επίσης, θα πρέπει να ήταν πολυτελές  αντικείμενο, γιατί στα αρχεία των θησαυρών που υπήρχαν στο Ελευσίνιο ιερό των Αθηνών συναντάμε αρκετές αναφορές για χρυσούς κέρνους.

 Στην Ελευσίνα έχουν βρεθεί πολλά λιγότερο πολύτιμα δείγματα. Ο κέρνος αποτελείται από ένα κεντρικό κύπελλο που είχε γύρω του κολλημένα μικρότερα κύπελλα, τα  οποία υποτίθεται ότι περιείχαν φυτικά και ζωικά προϊόντα (ακριβέστερα. σύμφωνα με μια πηγή: φασκόμηλο, σπόρους λευκής παπαρούνας, σιταριού και κριθαριού, μπιζέλια, βίκους, σπόρους μπάμιας, φακές, φασόλια, ρύζι, βρώμη, αποξηραμένα φρούτα, μέλι, λάδι, κρασί, αυγά και μαλλί).

Ωστόσο, το περιεχόμενο τους θα πρέπει να είχε μόνο συμβολική σημασία σε σχέση με την πολύτιμη ουσία που περιείχε το κεντρικό κύπελλο, καθώς σε κάποια δείγματα που σώζονται, τα περιφερειακά κύπελλα είναι τόσο μικρά που μοιάζουν με απλά σπειροειδή διακοσμητικά σχέδια, τα οποία είναι αδύνατον να περιέχουν κάτι. Σημασία είχε το περιεχόμενο του κεντρικού κυπέλλου. Ο κέρνος παρουσίαζε τη συγκεκριμένη ουσία ως  ιερό αποκορύφωμα των βρώσιμων ειδών του φυτικού και ζωικού κόσμου. Επιπλέον, λόγω του σχήματός του ο κέρνος μάλλον δεν προσφέρεται για αποθήκευση υγρών και προφανώς ήταν κάτι αντίστοιχο με το αρτοφόριο της Καθολικής  Λειτουργίας, όπου τοποθετούν την όστια της Μετάληψης .

Το σχήμα του παραπέμπει σε ακόμα πιο αρχαία δείγματα, όπου διακρίνεται μόνο ο περιφερειακός  δακτύλιος, ενώ στη θέση των μικρότερων κυπέλλων υπάρχουν ζώα που βόσκουν. Κάποια άλλα μεγαλύτερα πέτρινα δείγματα από την Κρήτη, που θυμίζουν μυλόπετρες, ήταν πολύ βαριά για να τα σηκώσει κάποιος. Προφανώς αυτά προορίζονταν για την προσκομιδή.

Οι κρατήρες της ανάμειξης

Κατά τη διάρκεια της μύησης ο Ιεροφάντη έβγαζε αυτά τα αρτοφόρια από το ιερό Ανάκτορο (τον αρχαίο Οίκο της θεάς), όπως  στη ρωμαιοκαθολική λειτουργία οι ιέρεια βγάζουν το ιεροφυλάκιο της όστιας για τη Μετάληψη. Είναι ηλίου φαεινότερο ότι μέσα εκεί αποκλείεται να έκαιγε κάποια φωτιά! Στη συνέχεια, μοίραζε τα δοχεία τους επονομαζόμενες κερνοφόρους, τις γυναίκες που μετέφεραν τα αρτοφόρια. Ήταν οι ιέρειες που χόρευαν ισορροπώντας τα δοχεία στο κεφάλι τους. Aπ’ ότι φαίνεται, σε κάποια από τα περιφερειακά κύπελλα υπήρχαν αναμμένοι λύχνοι, τουλάχιστον όποτε το σχήμα του κέρνου το επέτρεπε. Σε άλλες περιπτώσει, κάποιες ιέρειες  χόρευαν στηρίζοντας λυχνάρια στο κεφάλι τους. Το θέαμα των ιερειών που χόρευαν φέροντας τα αρτοφόρια μέσα στη σκοτεινή αίθουσα θα πρέπει να ήταν φαντασμαγορικό και συγκλονιστικό.

Στη συνέχεια, οι γυναίκες αυτές φρόντιζαν για την ανάμειξη του κυκεώνα μέσα σε δοχεία που ονομάζονταν κρατήρες. Κρατήρας σημαίνει απλώς καζάνι ή «κύπελλο ανάμειξης. Μερικές φορές αυτά τα δοχεία αναφέρονται ως κέρνοι, αλλά προφανώς μόνο με συμβολική έννοια, καθώς ο κέρνος ήταν πλήρως ακατάλληλος για την προετοιμασία ικανής ποσότητας ποτού ώστε να γεμίσουν οι πολλοί άγγοι από όπου έπιναν έπειτα οι μύστες τον κυκεώνα.

Ενδεικτικό της μεθυστικής φύσης  του ποτού αυτού είναι το γεγονός ότι για την παρασκευή του χρησιμοποιούσαν κάποιου είδους κρατήρες που προορίζονταν συνήθως για την τελετουργική ανάμειξη του κρασιού. Όμως οι κρατήρες αυτοί δεν περιείχαν κρασί, καθώς ο οίνος  απαγορευόταν αυστηρά στα Ελευσίνια Μυστήρια. Ωστόσο, αυτός είναι ο πιο πρόσφορος όρος  για το σκεύος όπου αναμείγνυαν ποτά, ιδίως αν ήταν μεθυστικά, όπως το κρασί. Επίσης είναι προφανές ότι δεν υπήρχε αρκετός χρόνος ώστε το μείγμα να υποστεί ζύμωση. Δεν επρόκειτο για μπίρα, ούτε χρωστούσε  τις μεθυστικές του  ιδιότητες στο οινόπνευμα.

 

Το δοχείο απ' όπου προτιμούσε να πίνει ο θεός Διόνυσος λεγόταν κάνθαρος  και έφερε επίσης  δύο λαβές, αλλά πιο κομψές, και ένα πόδι. Το αποκαλούσαν έτσι επειδή τα χερούλια του θύμιζαν φτερούγες σκαθαριού.

Η μυστική κίστη

Το νερό που ήταν απαραίτητο για την ιεροτελεστία της ανάμειξης το έχυναν από το κατάλληλο σκεύος, την υδρία, που θύμιζε σημερινή κανάτα. Τα υπόλοιπα συστατικά του ποτού ήταν κρυμμένα μέσα σε καλάθια που ονομάζονταν μυστικές κίστες  Όπως βλέπουμε από τις Καρυάτιδες στην εσωτερική πύλη, αυτά τα μετέφεραν με αυτοπεποίθηση στο κεφάλι τους  δύο ιέρειες μέσα στον ιερό, απαγορευμένο περίβολο προς το Τελεστήριο, για την ιεροτελεστία της  ανάμειξης. Πάνω σε κάθε κίστη υπάρχει το στολισμένο δοχείο του κυκεώνα, σαν ένδειξη ότι περιέχει τα συστατικά του ποτού, που αποσαφηνίζονται περισσότερο από τα βλαστάρια κριθαριού που είναι τυλιγμένα γύρω από τις χειρολαβές και από τα ανθύλλια του βλήχωνα (βοτανική ονομασία Mentha pulegium, φλισκούνι. ή ψυλλόχορτο), που μοιάζουν με θυσάνους.

Hesychius Lexicogr., Lexicon (Α – Ο)
Alphabetic letter beta, entry 734, line 1

<βλήχων· γλήχων>· καὶ <γὰρ> οὕτως λέγεται. ἔστι δὲ εἶδος

 βοτάνης. καὶ τὸ ἐφήβαιον (Ar. Lys. 89)

Scholia In Aristophanem, Scholia in pacem (scholia vetera et recentiora Triclinii)
Argumentum-dramatis personae-scholion sch pac, verse 712a, line 1

βληχωνίαν> RΓ: βλήχωνά RVΓLh φασιν RV Ἀττικοὶ διὰ τοῦ β, οὐ

διὰ τοῦ γ. RVΓLh

vet οἱ πολλὴν ὀπώραν ἐσθίοντες, ἐὰν κυκεῶνα βληχωνίαν πίνωσιν, οὐ βλά-

πτονται. βρέχοντες οὖν γλήχωνα ἐπιπίνουσιν. RVΓ

vet διὰ τὸ ὑπὸ τοῦ ὀποῦ τὴν καρδίαν κατεσθίεσθαι. ἵνα οὖν ἡ δριμύτης

ἀποστυφῇ, γλήχωνος ἐλάμβανον. RVΓ

vet οἱ ὀπώραν πολλὴν ἐσθίοντες κυκεῶνα πίνουσιν ὑπὲρ τοῦ πῆξαι τὴν τροφὴν

καὶ μὴ ναυτιᾶν.

 

Suda, Lexicon
Alphabetic letter beta, entry 338, line 1

<Βλήχων:> ἡ γλήχων. οὕτως λέγεται παρὰ Ἀττικοῖς. ἔστι δὲ

εἶδος βοτάνης. καὶ τὸ ἐφήβαιον Ἀριστοφάνης οὕτως ὀνομάζει.

Πρόκειται για τον βλήχωνα ή γλήχωνα που συναντάμε στην ομηρική συνταγή. Ο ορισμός των συγκεκριμένων φυτών θα έπρεπε να θεωρείται εδώ και πολύ καιρό αδιαμφισβήτητος, λόγω της σαφέστατης διατύπωσης της συνταγής στον Ομηρικό 'Υμνο. Επίσης, θα έπρεπε να είναι προφανές ότι τα κάνιστρα δεν είναι αρκετά ευρύχωρα για να περιέχουν κοινά μανιτάρια σε ποσότητες ικανές να καλύψουν τις  ανάγκες των χιλιάδων μυστών.

Βλήχωνας

Στις  δυο πλευρές του σκεπασμένου κιβωρίου-κάνιστρου υπήρχε άλλο ένα διακοσμητικό σχέδιο, ένα μεγάλο, στυλιζαρισμένο ανθύλλιο διαφορετικού είδους. Πρόκειται για μια διπλή ροζέτα, την οποία διακρίνουμε και σε άλλα σημεία της  ανάγλυφης διακόσμησης του ιερού, το  σύμβολο αυτής της μυστικής κίστης, ανάμεσα σε ένα δεμάτι από στάχια κριθαριού και το Μυστικό Κάνιστρο. Η ελληνική λέξη κίστη προέρχεται από τον κίσθο, το θάμνο κίσθαρο (Cistus cyprius),

απ' όπου βγαίνει η κολλώδης ρητίνη λάβδανο, την οποία αρχικά αφαιρούσαν από το πηγούνι των κατσικιών που έτρωγαν το θάμνο. Η λέξη προέρχεται από την ονομασία του φυτού στα σημιτικά. Η ροζέτα της κίστης μοιάζει με κοινό άγριο τριαντάφυλλο και έχει μια σειρά από πέντε πέταλα. Ωστόσο, η ροζέτα, εκτός από το ότι αποτελεί μια στυλιζαρισμένη υπερβολική αναπαράσταση του άνθους με δύο σειρές πέταλα, παρουσιάζει κι άλλες διαφορές. Μέσα στη δεύτερη σειρά από δώδεκα πέταλα υπάρχουν άλλα οκτώ, αριθμός ζυγός, σε αντίθεση με τα πέντε πέταλα του κίσθαρου ή τα μονά του πολλαπλάσια. Ο ζυγός αριθμός είναι χαρακτηριστικός του λουλουδιού με το οποίο μοιάζει, δηλαδή του άνθους της οπιούχου παπαρούνας  με τα τέσσερα πέταλα, της  μήκωνος της  υπνοφόρου (βοτανική ονομασία Papaver somniferum).

Αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η οπιούχος  παπαρούνα συνδεόταν με τη σαμανιστική λατρεία της Θεάς  κατά τη μινωική εποχή. Αυτό δηλώνεται ξεκάθαρα από ένα ειδώλιο της Θεάς ή ιέρειας  που είναι ομοούσια με το φυτό και φέρει κεφαλόδεσμο με τρεις κάψες παπαρούνας, εμφανώς της οπιούχου ποικιλίας, καθώς οι  κάψες είναι ζωγραφισμένες οι σχισμές για τη στράγγιση του ψυχοτρόπου γαλακτώδους χυμού. Επίσης  φαίνεται και από το πανέμορφο χρυσό δαχτυλίδι μιας ιέρειας που απεικονίζει τρεις  γυναίκες διαφορετικής ηλικίας με τις  παραδοσιακές μορφές της  παρθένου, της μητέρας και της  γραίας, να προσφέρουν κάψες παπαρούνας στη θεά που είναι καθισμένη κάτω από ένα μαγικό δέντρο. Η Δήμητρα διαιώνισε αυτή την παράδοση συνδυάζοντας την παπαρούνα με τα δεμάτια κριθαριού στη βοτανική της ταυτότητα.

 Ο κίσθαρος μοιάζει με την παπαρούνα, καθώς παράγει κι αυτός κάψες με όμοιους τους κόκκινους και πορτοκαλί καρπούς της αγριοτριανταφυλλιάς, οι οποίοι με τη σειρά τους  μοιάζουν με ένα άλλο φρούτο που αποτελεί σύμβολο της Θεάς, το ρόδι.

Είναι ο  λάδανος ή ο αλάδανος, ή λαβδανος  είναι μια αρωματική ρητίνη με έντονες φαρμακευτικές ιδιότητες η οποία μαζεύεται από τα φύλλα του φυτού Κίσθος Κρητικός το υποείδος κρητικός (Cistus Creticus spp. Creticus) ή ( Cistus Incanus) ή (Cistus Villosus)  η κοινώς λαδανιά (είναι ο Κίσθος με τα ροζ άνθη ). Είναι το φυτό που παράγεται το μύρο…

Dioscorides Pedanius Med., De materia medica
Book 1, chapter 97, section 1, line 1

<κίσθος>, ὃν ἔνιοι κίσθαρον ἢ κίσσαρον καλοῦσι,

Τα άνθη της ροδιάς είναι παρόμοια με των δύο προηγούμενων φυτών. Επίσης , η προφανής ομοιότητα παρατηρείται στην ονομασία ενός  είδους παπαρούνας  που είναι σύνηθες αγριόχορτο σε αγρούς με δημητριακά, της μήκωνος της ροιάς , (ροδοπαπαρούνα, βοτανική ονομασία Papaver rhoeas, αγγλ. Pomegranate poppy).

Oribasius Med., Collectiones medicae (lib. 1-16, 24-25, 43-50)
Book 15, chapter 1:10, section 50, line 1

Κίσθος ἢ κίσθαρος στυπτικὸς θάμνος.

To ίδιο το ρόδι, λέγετε ότι πήρε την ονομασία του από την έμμηνο «ροή», ή ροιά, εξαιτίας του κατακόκκινου χυμού του. Ενώ σε κάποιους μύθους βλάστησε από το αίμα του Διονύσου.
 

Clemens Alexandrinus Theol., Protrepticus
Chapter 2, section 19, subsection 4, line 3

ὥσπερ ἀμέλει καὶ αἱ  θεσμοφοριάζουσαι τῆς ῥοιᾶς τοὺς κόκκους παραφυλάττουσιν

ἐσθίειν· τοὺς <γὰρ> ἀποπεπτωκότας χαμαὶ ἐκ τῶν τοῦ Διο-

νύσου αἵματος σταγόνων βεβλαστηκέναι νομίζουσι τὰς ῥοιάς. 

 Και τα τρία φυτά με τις κάψες με τους πολλούς  σπόρους συμβόλιζαν την καρπερή μήτρα που υπήρχε πέρα από τη στενή αιδοιική δίοδο του κάλυκα. Ο συμβολισμός του ροδιού είναι αντίστοιχος με αυτόν του σύκου, αν και η ομοιότητα του με τον καρπός της παπαρούνας μας παρέχει μια ακόμα σαφή ένδειξη ότι αποτελεί υποκατάστατο κάποιου άλλου φυτού με ψυχοτρόπες ιδιότητες.

Καρπός και άνθη αγριοτριανταφυλλιάς και ροδιάς

Ο κίσθαρος-παπαρούνα-ρόδι είναι το βοτανικό πρότυπο του κλειστού κάνιστρου των Μυστηρίων, της μυστικής κίστης. Στη μυθολογική παράδοση, η κίστη έκρυβε από τα βλέμματα των ασεβών το κομμένο κεφάλι της γοργόνας  (οι Γοργόνες κατοικούσαν σε έναν τόπο που ονομαζόταν "Γοργόνια πεδία Κισθήνης"  ή το χρυσό «μήλο» με τη μορφή του κεφαλιού της γοργόνας, που έκοψε ο Περσέας ως συλλέκτης μανιταριών στον Κήπο των Εσπερίδων, τον οποίο φρουρούσε ένας δράκος ονόματι  Λάδων ή «Κίσθαρος» αδελφος  των Γοργόνων. 

 

Αeschylus Trag., Prometheus vinctus
Line 793
πόντου περῶσα φλοῖσβον, ἔστ' ἂν ἐξίκῃ
πρὸς Γοργόνεια πεδία Κισθήνης, ἵνα αἱ Φορκίδες ναίουσι

 Επίσης, έκρυβε το μαγικό παιδί, δηλαδή τον Εριχθόνιο, τον θετό γιο-φίδι της Αθηνάς, ή τον 'Ιωνα, τον απόγονο του και γιο της αθηναίας  βασίλισσας Κρέουσας, τον οποίον  συνέλαβε με τον Απόλλωνα καθώς μάζευε κρόκους . Ο Ίων, το όνομα του οποίου τον ταυτίζει από βοτανική άποψη με τη βιολέτα ή τον μενεξέ, ήταν κλεισμένος σε ένα κοφίνι με δύο ενδεικτικά στοιχεία της πραγματικής του ταυτότητας: ένα κομμάτι επιτοίχιου τάπητα που απεικόνιζε το κεφάλι της Γοργόνας και τον χρυσό δράκο.

Συχνά βλέπουμε ένα φίδι να βγαίνει μέσα από τη μυστική κίστη, ενώ σε άλλες περιπτώσει απεικονίζεται η θεά καθισμένη πάνω της, σαν να ήταν θρόνος.. Η κίβισις, το δερμάτινο σακούλι για τα τρόφιμα όπου ο Περσέας έκρυψε το κομμένο κεφάλι της Γοργόνας και από το οποίο οι δύο θεές  έβγαλαν τα μανιτάρια τους στο ανάγλυφο του Φάρσαλου είναι μια λεκτική παραλλαγή του κισθάρου. απ' όπου πήρε το όνομα της η μυστική κίστη.



Συνεχίζετε...